Chỉ cách đây vài năm, ngành năng lượng mặt trời Trung Quốc còn là niềm tự hào của Bắc Kinh, tạo ra lợi nhuận kỷ lục và củng cố vị thế thống trị gần như tuyệt đối với 90% công suất sản xuất pin mặt trời toàn cầu.
Thế nhưng ánh hào quang ấy đang nhanh chóng phai nhạt. Sản lượng vượt xa nhu cầu, giá bán lao dốc và một cuộc chiến sinh tồn khốc liệt giữa các doanh nghiệp đã đẩy toàn ngành vào khủng hoảng.
"Tình hình đã trở nên tồi tệ hơn rất nhiều. Tôi không thể tin được thị trường đã suy giảm nhanh đến mức này", Alicia García-Herrero, chuyên gia kinh tế trưởng khu vực Châu Á - Thái Bình Dương tại Natixis, cho biết. "Tôi thực sự không biết những công ty này sẽ tồn tại như thế nào."
Dìm nhau xuống đáy
Năm 2024, toàn bộ ngành sản xuất quang điện (PV) của Trung Quốc đã lỗ 40 tỷ USD. Trong nửa đầu năm 2025, tổng lỗ của sáu nhà sản xuất pin mặt trời và mô-đun lớn nhất Trung Quốc đã lên tới 2,8 tỷ USD, gấp đôi cùng kỳ 2024, trái ngược với lợi nhuận kỷ lục năm 2022-2023.
Cùng với đó là làn sóng sa thải khoảng 87.000 lao động, tương đương 1/3 nhân sự toàn ngành, một con số chưa từng có trong lịch sử thị trường này. Nhiều công ty đã phải đóng cửa hoặc phá sản. Trong năm 2025, hơn 50 công ty trong chuỗi cung ứng năng lượng mặt trời đã nộp đơn xin phá sản.
Doanh thu ngành năng lượng mặt trời giảm hơn 23% trong nửa đầu 2025 xuống còn 173,5 tỷ NDT đã tạo áp lực giảm phát, căng thẳng thương mại cho nền kinh tế.
Tình hình này đã khiến Bắc Kinh phải can thiệp khi triệu tập lãnh đạo 14 doanh nghiệp lớn, yêu cầu dẹp bỏ cạnh tranh hỗn loạn, đóng cửa nhà máy hoạt động kém hiệu quả.
Tờ Financial Times (FT) gọi đây là hiện tượng "involution" – khi các doanh nghiệp liên tục mở rộng công suất, bất chấp tín hiệu thị trường, chỉ để vượt lên đối thủ.
"Tinh thần cạnh tranh này đã giúp các công ty năng lượng mặt trời thành công trong quá khứ, và giờ đây cũng chính tinh thần cạnh tranh đó đã dẫn đến sự mất cân bằng giữa cung và cầu", Bo Zhengyuan, đối tác tại công ty tư vấn nghiên cứu Plenum có trụ sở tại Bắc Kinh, cho biết.
Trong những năm gần đây, với sự hỗ trợ mạnh mẽ từ chính phủ, các công ty năng lượng mặt trời của Trung Quốc đã mở rộng quy mô sản xuất với tốc độ chóng mặt, chiếm lĩnh gần như toàn bộ chuỗi cung ứng toàn cầu.
Từ polysilicon đến các tấm pin hoàn chỉnh, Trung Quốc đã trở thành công xưởng của thế giới về năng lượng tái tạo. Lợi nhuận bùng nổ trong năm 2022 và 2023 đã thúc đẩy một "cuộc chạy đua vũ trang" không kiểm soát.
Năm 2024, các nhà máy Trung Quốc sản xuất 588 GW tấm pin mặt trời, gấp đôi nhu cầu trong nước và cao hơn nhiều so với tổng cầu quốc tế. Công suất sử dụng chỉ đạt 54%, đồng nghĩa hàng loạt dây chuyền hoạt động cầm chừng hoặc chất đầy hàng tồn kho.
Kết quả là giá cả sụt giảm không phanh, buộc các nhà sản xuất phải bán sản phẩm dưới giá thành. Tình trạng này đã làm bốc hơi toàn bộ lợi nhuận, kéo sáu trong số những gã khổng lồ của ngành vào vòng xoáy thua lỗ.
Sự mất cân bằng cung – cầu này không chỉ bào mòn lợi nhuận mà còn tạo ra áp lực giảm phát, lan sang các lĩnh vực công nghiệp khác.
Trước tình trạng "đua xuống đáy" về giá, chính phủ Trung Quốc đã hành động. Bộ Công nghiệp và Công nghệ Thông tin (MIIT) triệu tập lãnh đạo các tập đoàn lớn, yêu cầu đóng cửa nhà máy kém hiệu quả, siết tiêu chuẩn môi trường, chặn các thương vụ bán dưới giá thành.
Đồng thời, một quỹ ngành trị giá 50 tỷ NDT (7 tỷ USD) được đề xuất nhằm mua lại và xóa bỏ khoảng một phần ba công suất dư thừa, hướng tới một cơ chế quản lý sản lượng theo mô hình "OPEC của năng lượng mặt trời".
Tuy nhiên, các biện pháp này vấp phải trở ngại khi chính quyền địa phương – vốn dựa vào ngành này để duy trì việc làm và nguồn thu – không muốn nhìn thấy nhà máy đóng cửa.
Mâu thuẫn khó tháo gỡ
Cuộc khủng hoảng phơi bày mâu thuẫn cốt lõi giữa hai mục tiêu của Trung Quốc: vừa muốn duy trì vị thế dẫn đầu toàn cầu, vừa cần tái cấu trúc ngành để tránh tự phá hủy.
"Vấn đề này liên quan đến nhiều mục tiêu chính sách và cần được xử lý một cách tế nhị", một quan chức giấu tên nói với tờ FT.
Hiện Trung Quốc chiếm tới 95% sản lượng polysilicon và hơn 80% sản lượng pin, mô-đun và tấm wafer năng lượng mặt trời toàn cầu.
Trong khi đó các tập đoàn, dù thua lỗ nặng, vẫn giữ quan hệ chặt chẽ với chính quyền tỉnh và nhận được hỗ trợ tài chính, làm suy yếu nỗ lực của trung ương trong việc cắt giảm công suất.
Để bảo vệ việc làm và đầu tư tại địa phương, các tỉnh này vẫn tiếp tục hỗ trợ các nhà máy sản xuất, bất chấp tình hình dư thừa công suất chung.
Trong khi đó, nhu cầu nội địa giảm tốc do cải cách giá điện, còn thị trường quốc tế thì tăng trưởng chậm lại, đặc biệt ở châu Âu và Mỹ – nơi gia tăng rào cản thương mại.
Các nhà phân tích ước tính cần phải loại bỏ ít nhất 20-30% công suất sản xuất để khôi phục lợi nhuận cho ngành, một điều bất khả thi với ngành sản xuất đem lại nguồn thu và việc làm chính cho nhiều tỉnh.
Bất chấp thực tại ảm đạm, giới lãnh đạo Trung Quốc vẫn đặt cược vào năng lượng mặt trời như trụ cột của quá trình chuyển dịch xanh. Hiệu suất pin đã tiến sát mốc 30%, cao hơn đáng kể so với 20% của năm 2020, và ngành vẫn thu hút hàng chục nghìn kỹ sư R&D.
Bắc Kinh tin rằng, một khi nhu cầu toàn cầu phục hồi, các doanh nghiệp Trung Quốc – với lợi thế quy mô và công nghệ – sẽ giành lại ưu thế áp đảo. Nhưng cho đến lúc đó, ngành sẽ phải chịu đựng giai đoạn "thanh lọc" đầy đau đớn, nơi không phải ai cũng sống sót.
*Nguồn: FT, Fortune, BI
