Lớn lên ở một ngôi làng Trung Quốc, Julian Zhu chỉ gặp cha mình vài lần mỗi năm khi ông trở về vào kỳ nghỉ sau thời gian đi làm việc dài đằng đẵng tại một nhà máy dệt ở tỉnh Quảng Đông, Trung Quốc.
Đối với thế hệ của cha anh Zhu, công việc tại các nhà máy là "phao cứu sinh" để thoát khỏi cảnh đói nghèo ở nông thôn. Nhưng đối với Zhu và hàng triệu thanh niên Trung Quốc khác, mức lương thấp, thời gian làm việc cực nhọc kéo dài và nguy cơ chấn thương không còn đáng để họ hy sinh sức khoẻ của mình nữa.
"Sau một thời gian, công việc đó khiến đầu óc tôi tê liệt", người đàn ông 32 tuổi nói. Anh đã rời khỏi dây chuyền sản xuất cách đây vài năm và hiện kiếm sống bằng nghề bán sữa công thức và giao xe máy cho một siêu thị ở Thâm Quyến, trung tâm công nghệ phía nam của Trung Quốc. "Tôi không thể chịu được những công việc cứ lặp đi lặp lại."
Việc Zhu và những người Trung Quốc khác ở độ tuổi 20 và 30 từ chối làm việc tại nhà máy đang góp phần làm trầm trọng thêm tình trạng thiếu lao động đang khiến các nhà sản xuất ở Trung Quốc - nơi sản xuất 1/3 lượng hàng hóa tiêu thụ trên toàn cầu - cảm thấy mệt mỏi.
Các ông chủ nhà máy nói rằng họ sẽ sản xuất nhiều hơn và nhanh hơn nếu lực lượng lao động trẻ hơn thay thế lực lượng lao động lớn tuổi. Nhưng việc đưa ra mức lương cao hơn và điều kiện làm việc tốt hơn mà giới trẻ Trung Quốc mong muốn sẽ có nguy cơ làm suy yếu lợi thế cạnh tranh của họ.
Và các nhà sản xuất nhỏ hơn cho biết các khoản đầu tư lớn vào công nghệ tự động hóa là không khả thi hoặc thiếu thận trọng giữa bối cảnh lạm phát gia tăng và chi phí vay đang hạn chế nhu cầu tại các thị trường xuất khẩu chính của Trung Quốc.
Hơn 80% các nhà sản xuất Trung Quốc phải đối mặt với tình trạng thiếu lao động từ hàng trăm đến hàng nghìn công nhân trong năm nay, tương đương 10% đến 30% lực lượng lao động của họ, một cuộc khảo sát của CIIC Consulting cho thấy. Dự báo thực hiện bởi Bộ Giáo dục Trung Quốc cho biết nước này sẽ thiếu gần 30 triệu công nhân sản xuất vào năm 2025, lớn hơn cả dân số Australia.
Tuy nhiên, trên thực tế, nguồn cung lao động tại nước này không hề thiếu: hiện có khoảng 18% người Trung Quốc trong độ tuổi 16-24 không có việc làm. Chỉ riêng trong năm nay, có tới gần 10,8 triệu sinh viên tốt nghiệp tham gia thị trường việc làm.
Nền kinh tế Trung Quốc, chịu tác động nặng nề bởi các hạn chế do COVID-19, suy thoái thị trường bất động sản và các quy định chặt chẽ đối với công nghệ và các ngành tư nhân khác, đang phải đối mặt với mức tăng trưởng chậm nhất trong nhiều thập kỷ.
Klaus Zenkel, chủ tịch Phòng Thương mại Châu Âu khu vực phía nam Trung Quốc, đã chuyển đến đây khoảng hai thập kỷ trước, khi số sinh viên tốt nghiệp đại học chưa bằng một phần mười so với năm nay và toàn bộ nền kinh tế nhỏ hơn khoảng 15 lần hiện tại. Ông điều hành một nhà máy ở Thâm Quyến với khoảng 50 công nhân, chuyên sản xuất các phòng chắn từ tính được các bệnh viện sử dụng để chụp cộng hưởng từ và các thủ thuật khác.
Zenkel cho biết tốc độ tăng trưởng kinh tế thần tốc của Trung Quốc trong những năm gần đây đã làm gia tăng khát vọng của thế hệ trẻ - và những người này không còn "mặn mà" với công việc ở nhà máy nữa.
"Nếu một người lao động còn trẻ, anh ta sẽ dễ dàng thực hiện các công việc tại nhà máy hơn, ví dụ như leo thang, làm một số việc với máy móc, xử lý công cụ,... nhưng hầu hết những người lắp đặt của chúng tôi đều ở độ tuổi 50 đến 60," ông nói. "Sớm muộn gì chúng tôi cũng cần tuyển thêm người trẻ, nhưng điều đó rất khó. Các ứng viên sẽ nhìn lướt qua thông báo tuyển dụng và nói 'không, cảm ơn, công việc đó không dành cho tôi'."
Lựa chọn khó khăn
Các nhà sản xuất cho biết họ có ba lựa chọn chính để giải quyết tình trạng không phù hợp với thị trường lao động: hy sinh tỷ suất lợi nhuận để tăng lương cho nhân công; đầu tư nhiều hơn vào tự động hóa; hoặc chuyển sang các thị trường dồi dào lao động như Việt Nam hoặc Ấn Độ.
Nhưng tất cả những lựa chọn đó đều khó thực hiện.
Liu, hiện điều hành một nhà máy trong chuỗi cung ứng pin điện, đã đầu tư vào thiết bị sản xuất hiện đại hơn với các phép đo kỹ thuật số tốt hơn. Ông cho biết những công nhân lớn tuổi tại nhà máy đang phải vật lộn để theo kịp thiết bị tiên tiến hoặc đọc được dữ liệu trên màn hình.
Liu, giống như các giám đốc nhà máy khác, cho biết ông đã cố gắng thu hút những công nhân trẻ tuổi với mức lương cao hơn 5% nhưng đều bị từ chối.
Các nhà hoạch định chính sách Trung Quốc đã nhấn mạnh tự động hóa và nâng cấp công nghiệp là một giải pháp cho lực lượng lao động già hóa.
Quốc gia 1,4 tỷ dân, đang trên bờ vực suy thoái nhân khẩu học, đóng góp một nửa số lượng robot được lắp đặt vào năm 2021, tăng 44% so với cùng kỳ năm ngoái.
Nhưng tự động hóa có giới hạn của nó.
Dotty, tổng giám đốc tại một nhà máy xử lý thép không gỉ ở thành phố Phật Sơn, cho biết nhà máy đã áp dụng tự động trong đóng gói sản phẩm và làm sạch bề mặt làm việc, nhưng cho biết giải pháp tự động tương tự cho các chức năng khác sẽ quá tốn kém. Việc thu hút những người lao động trẻ vẫn là điều rất quan trọng để duy trì hoạt động sản xuất.
"Sản phẩm của chúng tôi rất nặng và chúng tôi cần người chuyển chúng từ quy trình xử lý này sang quy trình xử lý tiếp theo. Việc đó cần nhiều lao động và chúng tôi gặp khó khăn trong việc tuyển dụng cho các quy trình này", cô nói.
Brett, quản lý tại một nhà máy sản xuất bàn phím và bộ điều khiển trò chơi điện tử ở Đông Quan, cho biết các đơn đặt hàng đã giảm một nửa trong những tháng gần đây và nhiều đồng nghiệp của anh đã chuyển đến Việt Nam và Thái Lan.
Anh dự kiến sẽ sa thải 15% trong số 200 công nhân của mình mặc dù anh vẫn muốn có nhân lực trẻ hơn trên dây chuyền lắp ráp của mình.
Mâu thuẫn phát triển
Khả năng cạnh tranh của lĩnh vực sản xuất định hướng xuất khẩu của Trung Quốc đã được xây dựng trong nhiều thập kỷ dựa trên đầu tư được nhà nước trợ cấp vào năng lực sản xuất và chi phí lao động thấp.
Việc duy trì xu hướng đó hiện đang xung đột với nguyện vọng của một thế hệ người trẻ Trung Quốc - họ mong muốn có một cuộc sống thoải mái hơn với cuộc sống chỉ biết "ăn rồi làm việc" mà cha mẹ họ từng phải chịu đựng.
Thay vì tìm những công việc dưới trình độ học vấn của mình, đã có một con số kỷ lục 4,6 triệu người Trung Quốc đăng ký học tiếp chương trình sau đại học trong năm nay. Có 6.000 đơn xin việc cho mỗi vị trí công chức, truyền thông Trung Quốc đưa tin.
Nhiều thanh niên Trung Quốc cũng đang áp dụng lối sống được gọi là "nằm yên", làm đủ sống và từ chối guồng quay công việc.
Các nhà kinh tế cho rằng các lực lượng thị trường có thể buộc cả giới trẻ Trung Quốc và các nhà sản xuất phải kiềm chế khát vọng của họ.
Zhiwu Chen, giáo sư tài chính tại Đại học Hong Kong, cho biết: "Tình trạng thất nghiệp của những người trẻ tuổi có thể sẽ tồi tệ hơn nhiều trước khi có giải pháp".
Ông nói, đến năm 2025, có thể sẽ không thiếu nhiều công nhân "vì nhu cầu chắc chắn sẽ giảm".
Cảm giác tự do
Công việc đầu tiên của Zhu là vặn những viên kim cương giả vào đồng hồ đeo tay. Sau đó, anh làm việc trong một nhà máy khác, đúc hộp thiếc bánh trung thu, một sản phẩm bánh truyền thống của Trung Quốc.
Các đồng nghiệp của anh đã chia sẻ những câu chuyện đáng sợ về thương tích tại nơi làm việc do những tấm kim loại sắc nhọn gây ra. Nhận ra rằng mình có thể tránh đi vào vết xe đổ của cha mình, anh đã bỏ việc tại nhà máy.
Với công việc bán hàng và giao hàng hiện tại, anh kiếm được ít nhất 10.000 nhân dân tệ (khoảng 1.400USD) mỗi tháng, tùy thuộc vào số giờ anh ấy làm việc. Con số này gần gấp đôi số tiền anh ấy kiếm được trong một nhà máy, mặc dù anh phải tự trả tiền ăn ở.
"Đó là công việc khó khăn. Nguy hiểm rình rập trên những con đường đông đúc, làm việc trong gió và mưa, nhưng đối với những người trẻ tuổi, nó tốt hơn nhiều so với các nhà máy", Zhu nói. "Tôi cảm thấy tự do."
Xiaojing, 27 tuổi, hiện kiếm được 5.000 đến 6.000 nhân dân tệ mỗi tháng khi làm nhân viên mát xa ở khu vực cao cấp của Thâm Quyến sau 3 năm làm việc tại một nhà máy in nơi cô kiếm được 4.000 nhân dân tệ mỗi tháng.
"Tất cả những người bạn trạc tuổi tôi đã rời khỏi nhà máy," cô nói, đồng thời nói thêm rằng rất khó để khiến cô quay trở lại.
"Nếu họ trả 8.000 tệ không tính giờ làm thêm, thì tôi sẽ quay lại" - cô nói.
